Thực hiện Kế hoạch số 1337/KH-VKS-VP ngày 25/9/2017 của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Tuyên Quang về tổ chức sinh hoạt chuyên đề chuyên sâu về thi hành các Bộ luật, Luật có hiệu lực thi hành (từ ngày 01/7/2016, 01/01/2017 và 01/01/2018), để nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, Kiểm tra viên, Kiểm sát viên trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Ngành về công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp, tôi chọn chuyên đề: “Kỹ năng xây dựng nội dung Kế hoạch tiến hành lấy lời khai, hỏi cung và phúc cung bị can”.
Lấy lời khai, hỏi cung, phúc cung bị can là một biện pháp điều tra phức tạp, kiểm sát viên mong muốn nhanh chóng làm rõ sự thật còn bị can luôn chống lại, cản trở quá trình này nhằm trốn tránh trách nhiệm hình sự. Bị can thường có đặc điểm nhân thân, nhận thức và diễn biến tư tưởng rất đa dạng, có nhiều yếu tố tác động đến hành động khai báo hoặc không khai báo trước Kiểm sát viên. Nắm vững những vấn đề trên, lập kế hoạch lấy lời khai, hỏi cung sát hợp với từng bị can sẽ giúp kiểm sát viên luôn giữ được thế chủ động trong quá trình lấy lời khai, hỏi cung. Đó là một trong những yếu tố đảm bảo kết quả hoạt động lấy lời khai, hỏi cung.
1. Thực trạng việc xây dựng Kế hoạch hỏi cung bị can
Hiện nay ngành Kiểm sát Tuyên Quang đã thực hiện việc xây dựng kế hoạch hỏi cung bị can trước khi kết thúc điều tra đề nghị truy tố. Trong năm 2017, Viện kiểm sát nhân dân huyện Yên Sơn đã xây dựng được 192 bản Kế hoạch hỏi cung bị can.
Năm 2018, thực hiện Kế hoạch số 01/KH-VKS-VP ngày 05/01/2018 của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Tuyên Quang, Viện kiểm sát nhân dân huyện Yên Sơn đã triển khai ngay việc lập kế hoạch lấy lời khai trước khi khởi tố và tiếp tục thực hiện việc xây dựng kế hoạch hỏi cung bị can trước khi kết thúc điều tra chuyển truy tố. Tuy nhiên, qua hơn một năm thực hiện cho thấy chất lượng các bản Kế hoạch hỏi cung chưa cao, do nhiều nguyên nhân trong đó có một số nguyên nhân sau:
- Chưa xác định rõ mục đích, yêu cầu khi lập kế hoạch hỏi cung.
- Chưa chú trọng xác định các đặc điểm về nhân thân của bị can ngay từ đầu như: đặc điểm tâm lý, chức vụ, nghề nghiệp, trình độ, thói quen, sở thích, sở trường của bị can trước khi thực hiện hành vi phạm tội…
- Chưa xác định được những vấn đề cần làm rõ trong quá trình hỏi cung bị can.
- Việc dự kiến chiến thuật hỏi cung, dạng câu hỏi và những câu hỏi cụ thể đề ra trong bản kế hoạch còn chưa đầy đủ, trùng lặp, chưa phù hợp với đặc điểm nhân thân của bị can.
- Không dự kiến được các tình huống phát sinh trong quá trình hỏi cung bị can, làm cho Kiểm sát viên lúng túng, bị động trước các tình huống bất lợi trong cuộc hỏi cung và không có phương án giải quyết các tình huống đó.
- Việc dự kiến thời gian, địa điểm hỏi cung, lực lượng hỗ trợ còn chưa phù hợp như: dự kiến hỏi cung bị can vào thời điểm bị can xúc động mạnh bối rối, trầm uất… bởi vì trạng thái tâm lý này thường tác động tiêu cực đến thái độ khai báo của bị can. Địa điểm hỏi cung không phù hợp có thể tạo điều kiện cho bị can trốn, hành hung, thông cung…
- Kế hoạch hỏi cung chưa nêu được đầy đủ những phương tiện cần thiết cho cuộc hỏi cung như giấy tờ, biên bản, bút…đặc biệt là các thiết bị ghi âm, ghi hình. Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 2015 và Kế hoạch số 01/KH-VKS-VP ngày 05/01/2018 của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Tuyên Quang về việc hỏi cung bị can phải ghi âm, ghi hình có âm thanh. Tuy nhiên, hiện nay chưa có hướng dẫn cụ thể về trình tự, thủ tục ghi âm, ghi hình và phương án lưu trữ tài liệu thu thập được. Buổi hỏi cung được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh có phải ghi nhận vào biên bản hỏi cung cuộc hỏi cung đó được tiến hành bằng những thiết bị gì? Có cần xác định tình trạng kỹ thuật máy móc khi làm việc? Sau khi kết thúc buổi hỏi cung có cần phải cho bị can nghe lại, xem lại cuộc ghi âm, ghi hình để họ xác nhận là đúng hay không? Rồi sau đó có cần phải niêm phong tài liệu ghi âm, ghi hình đó không? Trong kế hoạch hỏi cung không thể hiện được dẫn đến Kiểm sát viên bị lúng túng trong quá trình thực hiện nhiệm vụ.
- Việc xây dựng bản kế hoạch hỏi cung bị can đến nay vẫn chưa có sự thống nhất về mặt hình thức trong toàn ngành kiểm sát Tuyên Quang nên mỗi Kiểm sát viên lại có bản kế hoạch khác nhau, nội dung của các bản kế hoạch đó chưa đảm bảo hết những tiêu chí cần của một bản kế hoạch hỏi cung.
- Hỏi cung bị can là một biện pháp điều tra hết sức phức tạp, để đạt kết quả cao đòi hỏi kiểm sát viên phải có trình độ nghiệp vụ, những tri thức về pháp luật, về tâm lý, kiến thức xã hội, có kinh nghiệm và kỹ năng vận dụng các thủ thuật, chiến thuật hỏi cung bị can, có trình độ sử dụng các thiết bị ghi âm, ghi hình... trong khi đội ngũ cán bộ kiểm sát viên của Viện Kiểm sát nhân dân huyện Yên Sơn hầu hết tốt nghiệp từ các trường đại học chuyên ngành luật, không được đào tạo bài bản về kỹ năng hỏi cung bị can.
2. Giải pháp khắc phục
Thứ nhất, khi lập kế hoạch hỏi cung Kiểm sát viên phải xác định rõ mục đích, yêu cầu của cuộc hỏi cung như: Làm rõ hành vi phạm tội của bị can trong vụ án và các tình tiết liên quan khác phục vụ cho việc truy tố bị can. Xác định tính khách quan của các tài liệu mà Cơ quan Điều tra đã thu thập được trong quá trình điều tra vụ án. Khi tiến hành hỏi cung, Kiểm sát viên phải thực hiện đúng quy định của pháp luật, đảm bảo an toàn trong quá trình hỏi cung.
Thứ hai, nghiên cứu, tổng hợp, phân loại, đánh giá được về nhân thân, đặc biệt là đặc điểm, diễn biến tâm lý của bị can trước và sau khi bị khởi tố dựa trên những tài liệu mà Cơ quan Điều tra đã thu thập được.
Thứ ba, tổng hợp, phân loại tài liệu, chứng cứ đã thu thập được về vụ án, hành vi phạm tội của bị can và những tài liệu khác có ý nghĩa đối với cuộc hỏi cung bị can để: nắm lại toàn bộ diễn biến của vụ án, hành vi phạm tội của từng bị can; đặc điểm nhân thân của bị can; xác định phạm vi những vấn đề cần làm rõ khi hỏi cung bị can; lựa chọn những tài liệu, chứng cứ có thể và cần phải sử dụng trong quá trình hỏi cung bị can. Có thể so sánh, đối chiếu các tài liệu chứng cứ đã có để phát hiện điểm mâu thuẫn cần phải làm rõ trong quá trình hỏi cung bị can.
Thứ tư, trong bản kế hoạch hỏi cung bị can phải dự kiến được những dạng câu hỏi có thể sử dụng trong quá trình hỏi cung bị can và dự đoán sẵn các phương án trả lời của bị can để dự kiến các dạng câu hỏi tiếp theo, tránh việc dự kiến những câu hỏi bị trùng lặp, không phù hợp với đặc điểm nhân thân của bị can.
Thứ năm, trên cơ sở những vấn đề cần phải làm rõ; những tài liệu, chứng cứ đã thu thập được; đặc điểm nhân thân của bị can; thái độ tâm lý, diễn biến tư tưởng của bị can mà dự kiến chiến thuật hỏi cho phù hợp. Lựa chọn chiến thuật hỏi cung bị can phải phù hợp với các tình huống:
- Bị can thành khẩn khai báo.
- Bị can từ chối khai báo.
- Bị can khai báo gian dối ...
Tuỳ từng tình huống, trong bản kế hoạch dự kiến nội dung, biện pháp giáo dục, thuyết phục bị can, những thủ thuật sử dụng mâu thuẫn, sử dụng chứng cứ để đấu tranh với thái độ ngoan cố của bị can cũng như những biện pháp hỗ trợ khác cho công tác hỏi cung.
Thứ sáu, Cần nâng cao năng lực chuyên môn, nghiệp vụ hỏi cung bị can, ý thức trách nhiệm của Kiểm sát viên, nhất là các Kiểm sát viên trẻ, mới được bổ nhiệm trong việc xây dựng bản kế hoạch hỏi cung.
Thứ bảy, Tổ chức các lớp đào tạo, tập huấn chuyên sâu về kỹ năng hỏi cung bị can cho cán bộ, Kiểm sát viên.
Thứ tám, Tiếp tục hoàn thiện các quy định của pháp luật về lấy lời khai, hỏi cung bị can. Đặc biệt nhanh chóng có những văn bản hướng dẫn cụ thể về trình tự, thủ tục ghi âm, ghi hình có âm thanh và phương án lưu trữ tài liệu thu thập được.
Trên đây là một số kỹ năng xây dựng bản kế hoạch hỏi cung bị can của bản thân tôi trong quá trình thực hiện công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra các vụ án hình sự, rất mong nhận được các ý kiến đóng góp của các đồng chí.
Trần Thị Huyền Trang